We zijn erg verheugd onze SKBN-leden uit te nodigen voor een SKBN Projectvisit naar het M4H-gebied in Rotterdam. Stadshavengebied Merwehavens wordt door de Gemeente Rotterdam en het Havenbedrijf Rotterdam ontwikkeld tot een innovatief woon-werkmilieu, optimaal ingericht voor de innovatieve maakindustrie. Een mix van wonen en werken, cultuur, horeca, sport en onderwijs maakt van M4H een energiek gebied.

De behoefte aan stedelijke bedrijfsruimte groeit de komende jaren fors. Het gaat daarbij niet altijd om ‘schone’ bedrijvigheid. Maar in nagenoeg álle stedelijke regio’s van Nederland komt ruimte voor werken door oprukkende woningbouw in de verdrukking. 

Beide opgaven – ruimte voor werken en ruimte voor wonen – zijn even urgent. Sterker: ze hebben elkaar nodig. Wat heb je aan een woonstad zonder ruimte voor basale voorzieningen zoals bouw- reparatie- en installatiebedrijven, (last mile-)logistiek, verwerking van reststromen en maakindustrie? Wat heb je aan een werkstad, zonder huizen?

Van strijd naar samenwerken

Minister Adriaansens van Economische Zaken en Klimaat (EZK) presenteert dit najaar haar nationale programma werklocaties. Het is een van achttien nationale programma’s. Om álle daarmee gepaard gaande ruimteclaims te kunnen accommoderen, is Nederland twee keer te klein. 

In plaats van de strijd aangaan met wonen en andere sectoren, zal er moeten worden samengewerkt. Met als inzet dat voldoende ruimte voor productieve- en stadsverzorgende bedrijvigheid een randvoorwaarde is voor een gezonde stedelijke- en regionale economie waarin iedereen tot zijn of haar recht komt. Én om noodzakelijke ruimte te bieden aan duurzame transities. 

Alleen samen komen we tot ruimtelijke win-wins.

In navolging op zijn presentatie tijdens de SKBN Participantenraad op 23 mei 2022, geeft Manfred Fokkema samen met zijn collega Femke Boer een vervolg op het Didam Arrest. Fokkema en Boer zijn advocaten bij Infense Advocaten in Deventer.

Sluit aan bij dit SKBN Kenniswebinar en krijg inzicht in de laatste stand van zaken rondom dit arrest. Ook is er ruim tijd voor vragen en eigen inbreng.

Hoe een circulaire economie er in 2050 precies uit zal zien is nog onduidelijk. Wel is evident dat er een groeiende behoefte zal zijn aan bedrijventerreinen voor recycling en (bio)grondstofverwerking, evenals binnenstedelijke locaties voor reparatie en deeleconomie. Deze ruimtevraag is vaak nog niet gespecificeerd, terwijl concurrerende ruimteclaims van bijvoorbeeld woningbouw, energietransitie en datacenters helderder zijn. Hierdoor dreigt over enkele decennia de benodigde ruimte voor circulaire economie niet beschikbaar te zijn. Dit concludeert het Planbureau voor de Leefomgeving (PBL) in een verkennende studie.
 

Voor een succesvolle en soepele transitie naar een circulaire economie is het belangrijk dat ruimtelijk beleid rekening houdt met circulaire bedrijfsactiviteiten die de komende decennia zullen ontstaan. Vooruitkijken is ook van groot belang vanwege de lange doorlooptijden voor de ontwikkeling en herinrichting van bedrijventerreinen en havens. Dit kan vele jaren of zelfs decennia duren. Om te zorgen dat er richting 2050 geschikte ruimte is voor terreinen met overlast gevende circulaire activiteiten - zoals recycling en hergebruik van bouwmaterialen - moeten in de komende jaren keuzes gemaakt worden.

Circulaire economie vraagt meer ruimte
Om de ruimtelijke implicaties van circulariteit te schetsen, bouwt het rapport voort op scenario’s uit de Ruimtelijke Verkenning 2023. Dit zijn er vier: toenemende wereldhandel, een digitaliserende wereld, een natuurlijk Nederland en regionaliserend land. In deze scenario’s voor 2050 vraagt een circulaire economie in Nederland tot 40 procent meer ruimte dan de lineaire, fossiele economie nu.

Tijdelijk dubbel ruimtegebruik
Er zal ook een fase zal zijn met dubbel ruimtegebruik, waarin het nieuwe circulaire systeem groeit naast de bestaande productiecapaciteit. Lineaire activiteiten die worden afgebouwd, bestaan nog voor een lange periode en overlappen deels met de opbouw van nieuwe circulaire activiteiten. Deze overgangsfase vraagt om ‘schuifruimte’ voor sanering en verbouwing van installaties of gebouwen, verplaatsing van bedrijven en aanleg van infrastructuur.

Waak voor onomkeerbare keuzes
De omzetting van een bedrijventerrein voor overlast gevende activiteiten (‘met hoge milieucategorie’) naar een andere bestemming is in de praktijk vaak onomkeerbaar. De aanleg van een bedrijventerrein van de hoogste milieucategorie duurt door vergunningstrajecten decennia, terwijl een woonwijk bijvoorbeeld enkele malen sneller is gerealiseerd. Het is daarom belangrijk tijdig benodigde ruimte voor circulaire activiteiten met een zwaarder industrieel karakter te reserveren. Daarom is het goed voorzichtig te zijn met herbestemming van bestaande bedrijventerreinen.

Toenemend belang bedrijventerreinen met scheepvaart, spoor én weg
Bij verdere verduurzaming van transport wordt vervoer over water en spoor belangrijker. Het water- en spoornetwerk in Nederland leent zich voor transport van de grotere materiaalstromen en zware goederen naar en van bijvoorbeeld recyclinghubs, bouwhubs en revisie van installaties. Daar kunnen ze tijdelijk worden opgeslagen, waarna veel producten via wegvervoer naar de afnemers worden getransporteerd. Locaties die op deze manier multimodaal ontsloten zijn (aan binnenhavens, spoorlijnen én autowegen) worden belangrijker in een circulaire economie.

Nieuw industrieel ecosysteem met uitwisseling van circulaire materiaalstromen
De overheid kan bedrijven die elkaar nodig hebben voor materiaaluitwisseling stimuleren om te clusteren in een bepaald gebied of ze kan die uitwisseling faciliteren door een infrastructuurverbinding aan te leggen of de bestaande infrastructuur beter te laten benutten. Dit kan het ontstaan van nieuwe industriële ecosystemen bevorderen.

Ruimtelijk beleid kan gedragsverandering bij consumenten faciliteren
Verandering in consumptie (meer hergebruik, reparatie en deeleconomie) kan een belangrijke aanjager zijn van de transitie naar een circulaire economie. Binnenstedelijke circulaire voorzieningen, zoals reparatiehubs, kringloopwinkels en ov-voorzieningen maken gedragsverandering laagdrempeliger. Ruimtelijk beleid kan hier proactief op sturen.

Regie op verschillende niveaus
Circulaire ondernemers hebben ruimte nodig om het Nederlandse doel van een volledig circulaire economie in 2050 te realiseren.  Het is belangrijk dat de overheid de randvoorwaarden schept om te zorgen dat hiervoor op de langere termijn ruimte is voor circulaire activiteiten. Daarvoor is regie op verschillende bestuursniveaus nodig: nationaal, provinciaal en gemeentelijk.

Vier van de tien gemeenten vinden een Ruimtelijke Circulaire Economie Strategie (RCES) noodzakelijk om de circulaire transitie te laten slagen. Dat blijkt een gemeentebenchmark van Stec Groep. Ruim 80 procent van de gemeenten verwacht dat de circulaire economie om meer en andere ruimte gaat vragen.

Gemeenten zijn steeds meer, maar nog niet optimaal, voorbereid op het ruimtelijk faciliteren van de circulaire economie, concludeert Stec Groep. Het opstellen van een specifieke Ruimtelijke Circulaire Economie Strategie (RCES) kan volgens 40 procent van de ondervraagde gemeenten hierbij goed helpen.

In veel stedelijke regio's komt door de oprukkende woningbouw ruimte voor werken in de verdrukking. Theo Föllings pleit voor een nationaal investeringsfonds om ruimte op bedrijventerreinen beter te benutten.

Terwijl kantoren leegstaan, neemt de behoefte aan stedelijke bedrijfsruimte komende jaren alleen maar toe. Tegenover elke woning telt Nederland nu 26,3 m2 bedrijfsruimte. Uitgaande van weinig leegstand en efficiënt ruimtegebruik, kan de extra benodigde hoeveelheid stadsverzorgende bedrijfsruimte per toegevoegde woning misschien tot 20 m2 beperkt blijven, schat vastgoedadviseur JLL. Dit betekent evenwel een bedrijfsruimtebehoefte van circa 20 miljoen m2 uitgaande van de ambitie van demissionair woon-minister Hugo de Jonge,om de komende tien jaar één miljoen nieuwe huizen te bouwen.

Dan is nog geen rekening gehouden met benodigde ruimte voor de circulaire transitie. Het Planbureau voor de Leefomgeving (PBL) waarschuwt dat de ontluikende circulaire economie dreigt vast te lopen door ‘ruimtegebrek en onomkeerbare keuzes’. Lees: het ondoordacht omkatten van stedelijke bedrijventerreinen naar woonwijken. Economisch-geograaf Gerlof Rienstra (Rienstra beleidsonderzoek en beleidsadvies) becijferde dat tot 2030 alleen de deelsectoren recycling en reparatie al 870 hectare extra ruimte vergen op bedrijventerreinen.

Om vaart te maken met de circulaire transitie moet Zuid-Holland haar watergebonden bedrijventerreinen koesteren en niet te snel transformeren naar woningen. Dat adviseren onderzoekers van TU Delft en Vereniging Deltametropool aan de provincie. Ook belangrijk is een goede verbinding met achtergelegen bedrijventerreinen en nabijheid van de stad.

De onderzoekers van TU Delft en Vereniging Deltametropool voerden het onderzoek in opdracht van de provincie Zuid-Holland uit. Daarin concluderen ze dat het belang van watergebonden transport hoe dan ook zal toenemen in de komende decennia. Ze adviseren de Zuid-Hollandse gemeenten (en die in andere provincies) daarom om zuinig te zijn op hun bedrijventerreinen met een waterverbinding. Zéker die in of nabij steden. Belangrijke gebieden zijn de Rotterdamse Haven en de havens rondom de Drechtsteden: Dordrecht, Papendrecht, Zwijndrecht. Deze locaties kunnen volgens het onderzoek doorontwikkelen tot moderne hubs voor biobased brandstoffen, waterstof, offshore-industrie en biochemische industrie.

Nog beter is het creëren van een goede ontsluiting en verbindingen met de achterliggende bedrijventerreinen in de regio. Op die manier kunnen bedrijven die niet aan het water liggen meeprofiteren van de waterverbindingen, en groeit de circulaire rol van het water. Multimodale ontsluiting, het vervoeren van transport via meerdere vervoermiddelen, is ook aannemelijk.

Druk op bedrijventerreinen groeit
Veel gemeenten en regio’s staan voor een complexe puzzel: hoe ontwikkelen we geschikte ruimte voor wonen en werken? Hierdoor neemt de druk op bedrijventerreinen toe, omdat deze locaties zich goed lenen voor transformaties naar gemengde woon-werkgebieden. ‘Vooral locaties aan het water zijn in de ogen van gemeenten, huiszoekende burgers en projectontwikkelaars aantrekkelijk’, zegt Karel Van den Berghe, docent Ruimtelijke Planning en Economie aan de TU Delft, tegen Platform31.

Tegelijkertijd groeit het belang van ruimte voor maak- en productiebedrijven, ook in of aan de rand van stedelijke gebieden. De circulaire transitie is daar deels aanstichter van, waardoor lokale consumptie- en productiebedrijven meer ruimte nodig hebben om zo succesvol te gaan opereren in een ‘strategisch autonome’ circulaire economie.

Door die spagaat gaf de provincie Zuid-Holland de opdracht om de ruimtebehoefte van de circulaire economie in beeld te brengen, zodat duidelijk werd welke bedrijventerreinen de provincie moet uitsluiten van transformatie. De focus lag daarbij op bedrijventerreinen die gebruik maken van transport over water.

Toekomst waterverbindingen essentieel
Is watergebonden transport zo belangrijk voor de circulaire economie? ‘Op het moment nog niet echt’, zegt Van den Berghe. ‘Sommige circulaire watergebonden bedrijventerreinen maken zelfs amper of geen gebruik van watergebonden transport. Toch mogen we ervan uitgaan dat watergebonden transport in de toekomst essentieel is voor circulaire materiaalstromen. Dit geldt zeker voor een druk bebouwd gebied als Zuid-Holland.’ Het grote waternetwerk van Nederland is daarbij uniek en leent zicht goed voor circulair transport. ‘Het zou zonde zijn om dit soort locaties niet voor de circulaire economie te benutten.’

Op de in totaal 617 bedrijventerreinen van Zuid-Holland bevinden zich bovendien veel afvalverwerkende bedrijven. Deze sector is belangrijk voor een volledige circulaire economie en heeft des te meer baat bij waterverbindingen. Het onderzoek adviseert dan ook om watergebonden afvalverwerking in de provincie te stimuleren. ‘Het vraagt om een nauwe clustering om tot een goed logistiek netwerk te komen’, vult Van den Berghe aan.

Verder benadrukken ze het onderzoek naar relaties tussen bevaarbaarheid en het vestigen op een watergebonden terrein, als ook onderzoek naar het gebruik maken van deze wateren. ‘Tevens is het belangrijk dat gemeenten en provincies goed onderzoeken welke specifieke sectoren en bedrijven zich in hun regio willen vestigen, wat ze nodig hebben, en kritisch nagaan in welke mate dat aansluit bij hun gewenste (circulaire) profiel.’

Gouda en Dordrecht als centrale plaatsen
Via verschillende data-analyses keken de onderzoekers naar de huidige locaties van circulaire activiteiten, het huidige gebruik van water, vaardieptes en klimaatverandering. Ze keken in het bijzonder naar verschillende productiecategorieën: maakindustrie, logistiek, biobased, bouw, en circulair, en namen ook verschillende scenario’s in acht. Deze scenario’s zijn gelijk aan de vier recent verschenen PBL-scenario’s voor de inrichting van Nederland in 2050.

Op basis van scheepsbewegingen liet het onderzoek zien hoe het netwerk van bedrijventerreinen er momenteel uitziet. De Schielandse Hoge Zeedijk in Gouda en de Groote Lindt in Dordrecht kwamen uit de bus als centrale plaatsen in het provinciale netwerk van bedrijventerreinen.

In 2018 bracht de Erasmus Universiteit al de potentie van watergebonden bedrijventerreinen in de Metropoolregio Rotterdam-Den Haag in kaart. Ook dat onderzoek benoemde de kansen voor stedelijke distributie via binnenvaart en het faciliteren van de circulaire economie. Drie ‘kans-terreinen’ waren Binckhorst in Den Haag, Schieoevers Zuid in Delft en de Spaanse Polder in Rotterdam.

Gelderland heeft veel ambities. Zoals woningen bouwen, de energietransitie, natuur herstellen en landbouw duurzamer maken. Als ze dat allemaal doen, moet de provincie bijna twee keer zo groot zijn. Er moet dus worden gekozen en slim worden gecombineerd. 

Gelderse aanpak

Het Rijk, provincie Gelderland, 51 Gelderse gemeenten en 3 waterschappen zijn aan zet om een koers te bepalen voor de komende 20 tot 30 jaar. Ze werken vanuit de dynamiek en het karakter van zeven Gelderse regio’s. Wat voor regio willen ze zijn? Wat hoort daarbij en past het? Hoe krijgen ze dat voor elkaar en in welk tempo? Dat werken we per regio uit en daar maken we afspraken over. De provincie heeft de regie, omdat het totaal van de regio’s een samenhangend geheel moet opleveren. Voor een schoon, gezond, veilig en welvarend Gelderland voor iedereen. Een van die zeven regio’s is de Groene Metropoolregio Arnhem-Nijmegen.

Regioarrangement Meer landschap, meer stad